ปญฺหพฺยากรณวณฺณนา

[187] คิหิพฺยญฺชเนนาติ คิหิลิงฺเคนฯ ขีณาสโว ปน คิหิพฺยญฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตปิ น ติฏฺฐติ วิเวกฏฺฐานสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส วเสนาติ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ฐตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วเสนฯ อยํ ปญฺโหติ ‘‘อภพฺโพ โส นว ฐานานิ อชฺฌาจริตุ’’นฺติ อยํ ปญฺโห อาคโต อิตรสฺส ปพฺพชฺชาย, ปรินิพฺพาเนน วา อภพฺพตาย อวุตฺตสิทฺธตฺตาฯ ยทิ เอวํ กถํ ภิกฺขุคหณนฺติ อาห ‘‘ภินฺนโทสตฺตา’’ติอาทิฯ อปริจฺเฉทนฺติ อปริยนฺตํ, ตยิทํ สุวิปุลนฺติ อาห ‘‘มหนฺต’’นฺติฯ เญยฺยสฺส หิ วิปุลตาย ญาณสฺส วิปุลตา เวทิตพฺพา, เอเตน ‘‘อปริจฺเฉท’’นฺติ วุจฺจมานมฺปิ เญยฺยํ สตฺถุ ญาณสฺส วเสน ปริจฺเฉทเมวาติ ทสฺสิตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ญาณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) อนาคเต อปญฺญาปนนฺติ อนาคเต วิสเย ญาณสฺส อปญฺญาปนํฯ ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ กสฺมา วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ, นนุ พุทฺธานํ สพฺพมฺปิ ญาณํ อตฺตโน วิสยํ ปจฺจกฺขเมว กตฺวา ปวตฺตติ เอกปฺปมาณภาวโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อกฺข’’นฺติ ปน จกฺขาทิอินฺทฺริยํ วุจฺจติ, ตํ อกฺขํ ปติ วตฺตตีติ จกฺขาทินิสฺสิตํ วิญฺญาณํ, ตสฺส จ อารมฺมณํ ‘‘ปจฺจกฺข’’นฺติ โลเก นิรุฬฺหเมตนฺติ ตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ อโวจ, น ปน ภควโต ญาณสฺส อปฺปจฺจกฺขากาเรน ปวตฺตนโตฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘อาวิภูตํ ปกาสนํ, อนุปทฺทุตเจตสํ;

อตีตานาคเต ญาณํ, ปจฺจกฺขานํ วสิสฺสตี’’ติฯ

อญฺญตฺถ วิหิตเกนาติ อญฺญสฺมิํ วิสเย ปวตฺติเตนฯ สงฺคาเหตพฺพนฺติ สมํ กตฺวา กถยิตพฺพํ, กถนํ ปน ปญฺญาปนํ นาม โหตีติ ปญฺญาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตาทิสนฺติ สตตํ สมิตํ ปวตฺตกํฯ ญาณํ นาม นตฺถีติ อาวชฺชเนน วินา ญาณุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตฯ เอกากาเรน จ ญาเณ ปวตฺตมาเน นานาการสฺส วิสยสฺส อวโพโธ น สิยาฯ อถาปิ สิยา, อนิรุปิตรูเปเนว อวโพโธ สิยา, เตน จ ญาณํ เญยฺยํ อญฺญาตสทิสเมว สิยาฯ น หิ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ วิเวเกน อนวพุทฺโธ อตฺโถ ญาโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘จรโต จ ติฏฺฐโต จา’’ติอาทิ พาลลาปนมตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มญฺญนฺตี’’ติฯ

สติํ อนุสฺสรตีติ สตานุสาริ, สติยานุวตฺตนวเสน ปวตฺตญาณํฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตก’’นฺติ ฯ ญาณํ เปเสสีติ ญาณํ ปวตฺเตสิฯ สพฺพตฺถกเมว เญยฺยาวรณสฺส สุปฺปหีนตฺตา อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ ญาณํ คจฺฉติ ปวตฺตติจฺเจว อตฺโถฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. 211) วจนโต จตุมคฺคญาณํ โพธิ, ตโต ตสฺส อธิคตตฺตา อุปฺปชฺชนกํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ‘‘โพธิชํ ญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ โพธิชํ โพธิมูเล ชาตํ จตุมคฺคญาณํ, ตญฺจ โข อนาคตํ อารพฺภ อุทฺทิสฺส ตสฺส อปฺปวตฺติอตฺถํ ตถาคตสฺส อุปฺปชฺชติ ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อายติํ ปุนพฺภวาภาวโตฯ กถํ ตถาคโต อนาคตมทฺธานํ อารพฺภ อตีรกํ ญาณทสฺสนํ ปญฺญาเปตีติ? อตีตสฺส ปน อทฺธุโน มหนฺตตาย อตีรกํ ญาณทสฺสนํ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ โก เอตฺถ วิโรโธฯ ติตฺถิยา ปน อิมมตฺถํ ยาถาวโต อชานนฺตา – ‘‘ตยิทํ กิํ สุ, ตยิทํ กถํสู’’ติ อตฺตโน อญฺญาณเมว ปากฏํ กโรนฺติฯ ตสฺมา ภควตา สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมปฺปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘อญฺญวิหิตกํ ญาณทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ